德国VS法国赔率强大的日耳曼战车还是存在了一些问
Дар ин ма?ола пайванд ба сарчашма?ои иттиллот намерасад. |
Алгебра (ар. ?????????? ?ал-?абр? — мукамал кардан) — ?амчун ?исми таркибии илми ?исоб (Арифметика) муддати т?лон? бо вай як?оя инкишоф ёфт.

Таърихи пайдоиши алгебра
[вироиш | вироиши манбаъ]Дар доираи илми ?исоб ?ан?з 4000 сол пеш бобули?о, мисри?о, баъдтар юнони?о, хитои?о ва ?индуи?ои ?адим ишора?ои ало?ида истифода бурда, масъала?ои гуногунро ?ал менамуданд.
Осиёи Миёна
[вироиш | вироиши манбаъ]Махсусан дар Осиёи Миёна ва ?индустони асримиёнаг? (аср?ои IX-XI) ин фанни ?адима хеле пеш рафт ва бо кашфиёт?ои Навин ?ан? гашт. Дар нимаи аввали IX донишманди бузурги Шар? Му?аммади Хоразм? (780-850) асаре бо номи “?исоб ал-?абр в-ал-му?обала” иншо намуд, ки дар он илми алгебра ?амчун фанни муста?ил ом?хта шуд. Истило?и “aлгебра” дар нати?а бо забони лотин? ба ?амин шакл тар?ума шудани асари номбурда ба миён омад. Худи Хоразм? нахустин шахсе буд, ки ба фанни алгебра асос гузоштааст.
Бе?тарин падида ва комравоии олимони Осиёи Миёна ин аст, ки илми алгебраро чун илми муста?ил р?и кор оварданд. Му?аммад ибни Мусо Хоразм? дар улуми ?а?он? бо асари ??исоби ?инд?? маш?ур гардид ва аз ?и?ати таърих? падидаи илми ал-?абр бори аввал дар асари ?Китоби мухтасар дар бораи ал-?абр ва ал — му?обила? — и ин олими фар?ехта ёд шудааст. Ин асар дар асри XII аз араб? ба лотин? тар?ума шуда, олимони аврупо? ба ?исоби ?инд? — араб? ошно шуданд ва аз ?амон ва?т дар илми риёзии ?а?он ра?ам?ои араб? ворид гаштанд.[1]
Аввалин китоби Му?аммади Хоразм?, ки ба забони лотин? тар?ума ва дар Аврупо ба сифати китоби дарс? истифода мешуд, ба пешрафти риёз? ва илм?ои дигар таъсири бузург расонида, ба ган?инаи тамаддуни ?а?он? шомил шуд. Ин кашфиёти форсро муаррихи маъруфи амрико??ор? Сартон (асри ХХ) ?ибтидои алгебраи аврупо?? ном бурда буд. Баъди Хоразм? риёзидонони Осиёи Миёна ва Шар?и Наздик а?ида?ои ?ро оид ба алгебра ?амчун таълимот дар бораи ?алли муодила?о инкишоф доданд.
Садаи XI асри заррин аст, ки кашфу халло?ият ав?и аълояшро дар ?амин аср пайдо кард. ?ор? Сартон дар асари бузурги илм? — библиографиаш — ?Му?аддима дар таърихи илм? таърихи илми ?а?ониро ба мар?ила?ои нимаср? та?сим мекунад ва пешрафти ?ар кадоми онро ба фаъолияти яке аз шахсият?ои илм? вобаста медонад. Умари Хайёми Нишопур? файласуф, шоир, риёзидон, намоянда ва муаррифгари ин аср ба ?исоб меравад. ? дар китоби ?Доир ба исботи масъала?ои ал-?абр ва ал-му?обала? (1069-1071) усули умумии геометрии ?алли муодила?ои кубиро кор карда, нузда? намуди ин гуна муодила?оро тад?и? кард ва дар ?алли муодила?ои алгебрав? ба геометрия бартар? дод. ?амчунин, баъзе аз донишмандони илми риёз? тахмин мекунанд, ки Кошон? 400 сол пеш аз Умари Хайём, 600 сол ?абл аз Нютон ?удокунии биномро маълум намуда буд. Файласуф ва донишманди шинохтаи то?ик А. Турсон дар китоби ?Э?ёи А?ам? овардааст, ки ?ин ном иштибо?ан (бо номи Нютон, — Т. А.)? расм шудааст.[1]
Ин иштибо?и таърих дар ?исмати аз реша баровардани адад низ ба ву?уд омадааст. Дар тад?и?оти Кушёр ибни Лабан ?ил? методи аз решаи квадрат? баровардани ададро вох?рдан мумкин аст, ки он шабе? ба та??и?оти Руфинер — ?орнер (асри XIX) аст. Усули содатарини аз решаи куб? баровардани ададро 800 сол пеш Абул?асани Насав? (асри X-XI; зодаи Нисон) маълум намуда буд. Усули аз та?ти решаи ихтиёр? та?риб? баровардани адад аввалин бор дар Осиёи Миёна ба ву?уд омад. Дар ин самт риёзидонони форсу то?ики аср?ои XV-XVII Кошон?, Ал?уш??, Ба?овуддини Омул? ва На?миддини Алихон низ са?мгузоранд. Мутаассифона, то кунун ин равия ва афзалияти фаъолияти он?о мавриди паж??иш ?арор нагирифтааст.
Ташаббуси риёзидонони Осиёи Миёна дар он аср ба ин матлаб ба итмом намерасад. Усули та?рибии ?алли баъзе аз намуд?ои муодила?ои дара?аи ол? дар ?исмати фаъолияти илмии кори он?о ?арор дошт. Дар ин асно ?иёсиддин Кошон? барои ?алли муодилаи куб??оидаи асосии интегратсионии а?ибро кашф намуд, ки ин усулро риёзидони англис ?орен дубора дар асри XIX хулосабарор? намуд. Дар таркиби усули Кошон?, инчунин, усули ?удокунии реша?о низ дохил мешавад, ки онро баъдтар Нютон такрор намудааст. Илми алгебра баъди ин дар асар?ои риёзидон?ои минбаъдаи Осиёи Миёна, ки ро?еъ ба маф?ум?ои асосии алгебра (?ал?ои ?а?и?? ва каззобии муодила?о, классификатсияи муодила?о ва ?айра серма?сул кор мекарданд, рушд ёфт. Бахусус, вобастагии байни реша?о ва коэффитсиент?ои муодила?ои квардрат?, ки На?миддини Алихон (асри XVI; Эрон) онро дар рисолаи ?Алгебра? кашф намуда, дар адабиёти илм? бо назм ифода кардааст, кашфиёти бузург дар риёз??исоб мешавад. Мутаассифона, ин теоремаро риёзидони франсав? Франсуа Виет дар асри XVII аз нав маълум кард ва он бо номи ? (теоремаи Виет) дар илм маш?ур гардид. Аз р?и инсоф ва ?а?и?ати илм? мебуд, агар муаллифони китоб?ои таълимии алгебраи мактаб? ин вобастагиро бо унвони теоремаи Алихон — Виет номгузор? мекарданд.[1]
Алгебраи Хоразм? дар давоми аср?ои XII – XVI дар тар?умаи лотиниаш мавриди ом?зиши аврупоиён ?арор гирифта, барои дар ?арб тара??? ёфтани ин фанни бостон? замина гузошт. То асри XV ?амаи бузурги?о, амал?о бо он?о, ?ал?ову ?авоб?ои масъала?о тан?о бо ибора?о ифода меёфтанд. Бинобар ?амин, математикаи то он давра мав?ударо математикаи риторик? ё иборав? меноманд.
Ифода?ои адад?, ифода?ои ?арф? ва аломат?ову ишора?ои о?иста-о?иста дар илм ?ои устувореро со?иб шуданд.
Дар Аврупо
[вироиш | вироиши манбаъ]Дар нимаи дуюми асри XV дар Италия, Олмон ва мамлакат?ои дигари Аврупо баъзе аломат?ои алгебрав? ?абул шуданд, ба истифода аз ?арф?о асос гузошта буданд. Масалан, дар охири асри XV олими фаронсав? Франсуа Виет (1540-1603) на тан?о барои ифодаи номаълум, балки барои навишти адади дилхо? низ ?арф?ои алифбои лотиниро истифода бурда, ба кашфи ифода?ову формула?о асос гузошт. Рафта-рафта дар асри XIII дар математика аллакай бузурги?ои гуногунро бо ?арф?ои гуногун ифода мекардаг? шуданд. Минбаъд, бо ?арф?о низ ?амаи амал?ои ?исоб и?ро мешуданд, ки барои адад?о ?ой доштанд.
Аломати зарб ва та?сим
[вироиш | вироиши манбаъ]Ба сифати аломати зарб истифода шудани ну?та низ аз ?амин давра о?оз гардидааст. Барои ифодаи амали та?сим асосан дар Осиёи Миёна аломати ?-? истфода мешуд. ?ам аломати зарбу ?ам аломати та?сим (дар шакли ду ну?та) дар охири асри XVII аз тарафи математики олмон? Г.Лейбнитс (1646-1716) ?абул шудаанд.
Аломат?ои баробари ва ?авс?о
[вироиш | вироиши манбаъ]Дар ибтидои асри XVII аломат?ои баробар? ва ?авс?о дохил гардиданд:?авс?ои нимдавраро математики итолиё? Н. Тарталия, ?авс?ои квадратиро ?амватани ? Р. Бомбел? ва ?авс?ои фигуравиро Ф. Виет пешни?од намуданд. Аз соли 1637 сар карда, аз тарафи математики олмон? Р. Декарт (1596-1662) номаълум бо яке аз ?арф?ои охири алифбои лотин? ва адад?ои додашуда бо яке аз ?арф?ои авали ?амин алифбо ишора шудан гирифт. ?амин тавр, Декарт аввалин шуда ба рамз?ои алгебрав? шакли муосирро додааст.
Аломат?ои калон ва хурд
[вироиш | вироиши манбаъ]Аломат?ои > (?калон?) ва < (?хурд?) соли 1631 аз тарафи Т.Гарриот, аломати баробар? бори нахуст аз тарафи Р.Рекорд (соли 1557) ?абул шуданд. Ишорати амали тар? низ дар охири асри XV аз тарафи математик?ои олмон? пешни?од шудааст.
Амал?о бо дара?а?о ва аз ин ?о бо бисёраъзоги?о ?ануз аз замони хеле бостон маълум буданд. Тан?о камбуди дар он аст, ки ин амал?о на бо ишорат?ои ?арф?, балки бо ибора?о ифода ёфтаанд, ки барои истифодаи но?улай ?исоб меёбанд. Аз ибтидои асри XVII cap карда амал?о бо дара?а?о ва якаъзоги?о ?амон тавре, ки мо ?оло бо он?о одат кардаем, дар Аврупо па?н гаштан гирифтанд. Аз ин ?о имкони зарби якаъзог? бо якаъзог?, якаъзог? бо бисёраъзог? ва сипас бисёраъзог? бо бисёраъзог? ба миён омад. Ба ибораи дигар, алгебра о?иста-о?иста шакли ?идд?ву пай дар пайро со?иб гашта та?рибан дар охир?ои асри XVII ва ибитдои асри XVIII ба ?амон мундари?ае со?иб гашт, ки мо ?оло онро дар мактаб?о меом?зем. Дар бар?ароршави ва устуворшавии алгебра ?амчунин шохаи муста?или математика олимони бисёр мамлакат?о, хусусан Осиёи Миёна са?мгузоранд.
Агар поягузори алгебра ?амчун илм олими бузург Му?аммад Хоразм? (787-850) ?исоб ёбад, файласуф ва математику ситорашиноси дигари форсу то?ик Умари Хайём (1048-1123) пас аз се асри ?аёти ? ин илми бостониро ?уввату ил?оми тоза бахшид.
Дар инкишофи алгебра ?иссаи олимони итолиёвии асри XVI Тарталия (1499-1557) ва Кардано (1501-1576) олими бузурги олмон? Декарт (1596-1650), олими фаронсав? Франсуа Виет (1540-1603) низ калон аст.
Вале ?е? ягон фан, алалхусус математика, ки аз э?тиё?оти ?арр?заи инсон пайдо шуда, дар кор?ои сохтмон?, шинои, ба?ри, ?атто парвоз?ои кай?он? ?амчун ёрдамчии беминнат хидмат мекунад, сукут накарда, ?амеша ру ба тара??ист, инкишоф меёбад, ?ан? мегардад. Аз ин ?ост, ки дар давоми аср?ои XVII - XIX аз алгебра шохаи нав, аз ?абили алгебраи бисёраъзоги?о ба миён омад.
Риёзидонони Осиёи Миёна, аз Хоразм? cap карда, ифода?ои дуаъзоги ва сеаъзогии квадратиро ба ду гур?? сода ва мураккаб ?удо намуда, дар асоси он?о 6 намуди мухталифи муодила?оро ?ал намудаанд. Дар ин кори за?матталаб инчунин номи олими то?ик Ал? Кушчиро (асри XV), Ба?оваддини Омул?, На?миддин Алихонро бо неки ёдоваршудан мумкин аст. Он?о дар баробари пешни?од намудани формула?ои ?алли муодила?ои аз бисёраъзоги?ои дара?аи ду тартибёфта, инчунин муодила?ои тартиби болотарро низ бо тарз?ои сунъи ?ал намуда, дар назарияи муодила?ои тартиби се ва чор та?йироти ?идд? ворид сохтаанд.
Таърих - Формула?ои квадрати сумма, куби сумма, квадрати фар?, куби фар?
[вироиш | вироиши манбаъ]Формула?ои квадрати сумма, куби сумма, квадрати фар?, куби фар?, аз замон?ои хеле бостон маълуманд. Хануз пеш аз милод олимони Хитой формула?ои мазкурро барои максад?ои амали истифода мебурданд. Вале, азбаски он?о амал?ои математикиро бо сухан ифода менамуданд, баёни формулахо низ хеле мураккаб буданд.
Олимони Юнони ?адим масъала?ои алгебравиро асосан бо тарз? геометр? ё шаклхо маънидод менамуданд. Формулаи квадрати фар?ро низ ?ангоми а>Ь будан маънидод намудан мумкин аст. ?ангоми а>0, 6>0 ва с>0 будан формулаи квадрати суммаи се ?амъшавандаро низ шар? додан мумкин аст. Формула?ои зарби мухтасарро аз формулаи умумитаре, ки бо номи формулаи биноми Хайём ном дорад, ?осил намудан мумкин аст.
Умари Хайём дар ?Мушкилоти ?исоб? ном асараш тарзи ёфтани решаи бутунро бо нишонди?андаи дилхо? натурали аз адад?ои бутун нишон додааст. Дар асари хеш овардааст, ки ? тарзи ёфтани реша?ои квадрати ва кубии ?индиро (ба формула?ои квадрат ва куби суммаи адад?о такя намуда) исбот намудааст. Мутаассифона, ин асари пурарзиш то замони мо бо?? намондааст. Баъди аз тарафи И. Нютон барои нишондихандаи касри низ ?осил намудани формулаи Хайём формулаи мазкур бо номи беноми Нютон ёдовар шудааст. Холо дар таърихи математика онро ?амчун беноми Хайёму Нютон ёдовар мешаванд.
Соли 1556 математики итолиё? Тарталия (1449-1557) дар асараш ?Тад?и?оти умумии адад?о ва ченак?о? ?адвали бо ном ?коэффитсиент?ои беномиро? ?ой дода буд, ки барои ёфтани коэффитсиент?ои намуди формула?ои зарби мухтасар дошта хидмат мекард. Масалан, ?ангоми ба дара?аи ду бардоштани дуаъзогии а+b коэффитсиент?ои 1, 2, 1; ?ангоми ба дара?аи се бардоштани он коэффитсиентхри 1, 3, 3, 1 ва ?айра ?осил мешуд (ниг ба коэффитсиент?ои формула?ои (1-2); (3-4) ва ?айра). Минбаъд Паскал (1623-1662) ?амин коэффитсиент?оро дар шакли секун?а овардааст, ки дар таърих бо номи секун?аи Паскал ё секун?аи арифметики маъруф аст.
Эзо?
[вироиш | вироиши манбаъ]- ↑ 1.0 1.1 1.2 Сояр?шан?ои таърихи илм?ои да?и?. 20 июли 2021 сан?ида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 20 июли 2021.